Jakie są skutki prawne adopcji? Co zmienia się po przysposobieniu?

Przysposobienie zmienia sytuację dziecka w sposób zasadniczy – zyskuje ono nową tożsamość prawną i staje się pełnoprawnym członkiem nowej rodziny. Wraz z adopcją powstają więzy rodzinne, które skutkują m.in. prawem do dziedziczenia i obowiązkiem wzajemnego wsparcia. Dotychczasowe stosunki prawne z biologiczną rodziną zwykle ustają, a dziecko otrzymuje nowe nazwisko i opiekunów prawnych.

Czym jest adopcja i jakie są jej rodzaje pod względem skutków prawnych?

Adopcja, czyli przysposobienie, prowadzi do powstania pomiędzy dzieckiem a rodzicami adopcyjnymi więzi prawnych analogicznych do więzi występujących pomiędzy dzieckiem biologicznym a rodzicami. Skutki adopcji są trwałe i szerokie – obejmują nie tylko prawa, ale też obowiązki rodzinne oraz majątkowe. Rodzaj adopcji wpływa na zakres rozciągnięcia tych skutków na nowe relacje prawne.

W polskim prawie funkcjonują trzy zasadnicze rodzaje adopcji: przysposobienie pełne, przysposobienie pełne nierozwiązywalne (tzw. całkowite) oraz przysposobienie niepełne. Poniżej prezentujemy ich szczegółowe zestawienie:

Najdalej idące skutki prawne – zarówno w zakresie więzi rodzinnych, jak i trwałości tych relacji – niesie przysposobienie całkowite. W przypadku przysposobienia niepełnego skutki są ograniczone: nie rozciągają się na całą rodzinę adopcyjną, a pewne relacje z rodziną biologiczną pozostają zachowane. Skuteczność i zakres skutków adopcji są istotne przy rozstrzyganiu innych kwestii prawnych, takich jak dziedziczenie czy prawa i obowiązki wobec pozostałych członków rodziny.

Jakie prawa i obowiązki powstają między adoptowanym dzieckiem a rodzicami adopcyjnymi?

Przysposobienie sprawia, że między adoptowanym dzieckiem a rodzicami adopcyjnymi powstaje taki sam stosunek prawny jak między biologicznymi rodzicami a dzieckiem. Oznacza to pełnię praw i obowiązków rodzicielskich określonych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, obejmujących m.in. wychowanie, opiekę, obowiązek alimentacyjny, reprezentację dziecka, podejmowanie decyzji dotyczących leczenia, edukacji oraz wyznania. Rodzice adopcyjni zyskują wyłączne prawo do wykonywania władzy rodzicielskiej – nie dzielą jej z rodzicami biologicznymi, którzy tracą swoje prawa i obowiązki wobec dziecka.

Dziecko adoptowane nabywa wobec nowych rodziców obowiązek posłuszeństwa, szacunku, a także prawo do utrzymywania z nimi kontaktów. Prawa i obowiązki rozciągają się również na kwestie dziedziczenia oraz zapewnienia utrzymania – dziecko zyskuje prawo do dziedziczenia po rodzicach adopcyjnych, a oni mają obowiązek otoczyć go opieką i wsparciem. Skutki adopcji dotyczą także rodzeństwa biologicznego i przysposobionego, ponieważ dopełnione zostają relacje rodzinne, m.in. w zakresie praw dziecka do wychowania w rodzinie oraz udziału w decyzjach odnoszących się do życia rodzinnego.

Na gruncie prawa wyróżnia się kilka segmentów szczegółowych praw i obowiązków wynikających z adopcji:

• Władza rodzicielska (wszystkie uprawnienia i obowiązki wychowawcze, edukacyjne, zdrowotne, majątkowe)
• Obowiązek alimentacyjny (ścisły obowiązek utrzymania dziecka przez rodziców adopcyjnych)
• Prawo do dziedziczenia po sobie nawzajem na równi z dziećmi i rodzicami biologicznymi
• Prawo do reprezentowania dziecka przed sądami i urzędami
• Podejmowanie decyzji dotyczących zamieszkania, leczenia, wyznania i edukacji
• Obowiązek wzajemnego szacunku i wsparcia (dziecka wobec rodziców i rodziców wobec dziecka)

Wszystkie powyższe prawa i obowiązki mają charakter trwały i powstają z chwilą prawomocnego orzeczenia sądu o przysposobieniu. Od tego momentu dziecko jest prawnie związane z nową rodziną, a wszelkie wcześniejsze uprawnienia lub zobowiązania względem rodziców biologicznych wygasają, z wyjątkami wynikającymi bezpośrednio z orzeczenia sądu lub przepisów szczególnych. Adopcja w świetle prawa prowadzi więc nie tylko do zmiany nazwiska i pozycji dziecka w rodzinie, ale również znacząco przekształca wszystkie relacje prawno-rodzinne dotyczące osoby przysposobionej oraz przysposabiających.

Co zmienia się w zakresie stosunków rodzinnych po przysposobieniu?

Po przysposobieniu dziecka dochodzi do pełnego ukształtowania nowych więzi rodzinnych na płaszczyźnie prawnej. Adoptowane dziecko staje się synem lub córką osoby przysposabiającej, jakby było jej biologicznym potomkiem, a relacje prawne z dawną rodziną wygasają. W konsekwencji przysposobienia, pomiędzy dzieckiem a rodziną adopcyjną powstają zarówno prawa, jak i obowiązki wynikające z pokrewieństwa, obejmujące m.in. prawo do dziedziczenia czy obowiązek wzajemnej alimentacji.

Zmianie ulegają także stosunki z dalszą rodziną osoby przysposabiającej – dziecko zyskuje prawnych dziadków, rodzeństwo czy innych krewnych adopcyjnych na takich samych zasadach jak potomstwo biologiczne. Przysposobienie pełne powoduje wygaśnięcie stosunków prawnych z rodziną naturalną, natomiast w przypadku adopcji niepełnej ustawodawca przewiduje wyjątkowe sytuacje, w których niektóre relacje (np. z rodzicami biologicznymi) mogą częściowo się utrzymać.

Zakres zmian zależy od rodzaju przysposobienia. W tabeli poniżej przedstawiono szczegółowe różnice dotyczące relacji rodzinnych w zależności od typu adopcji:

Rodzaj adopcji decyduje o sile i zakresie nowych oraz dawnych więzi rodzinnych. Sąd każdorazowo określa typ przysposobienia, a skutki prawne stają się widoczne od momentu uprawomocnienia się orzeczenia.

Jak adopcja wpływa na nazwisko i obywatelstwo dziecka?

Adopcja zmienia zarówno nazwisko, jak i obywatelstwo dziecka. W przypadku nazwiska przysposobionemu dziecku można nadać nazwisko rodziców adopcyjnych lub połączyć je z dotychczasowym w wybranej kolejności. Jest to skuteczne z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o adopcji i ujawniane w polskim akcie urodzenia. Niedozwolone jest pozostawienie dziecku nazwiska biologicznych rodziców, jeżeli rodzice adopcyjni na to się nie zgodzą. Nie występuje wymóg zachowania części dawnego nazwiska, ale możliwe jest to na wniosek.

W zakresie obywatelstwa adoptowane dziecko nabywa automatycznie polskie obywatelstwo, jeśli zostało przysposobione przez obywatela lub obywateli polskich – niezależnie od miejsca swojego urodzenia i dotychczasowego statusu. W przypadku przysposobienia przez małżonków, obywatelstwo jednego z nich wystarczy do nabycia przez dziecko polskiego obywatelstwa (art. 14 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim). Gdy rodzicami adopcyjnymi są osoby o różnych obywatelstwach, dziecko może uzyskać podwójne obywatelstwo, jeśli przewiduje to prawo drugiego państwa.

Zmiany w zakresie nazwiska i obywatelstwa są wiążące i mają charakter trwały, chyba że sąd unieważni adopcję. Co istotne, zmiana danych w dokumentach dziecka następuje na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu o przysposobieniu i nie wymaga dodatkowych postępowań administracyjnych. W każdym przypadku nowo nadane nazwisko oraz obywatelstwo są wpisywane do aktu urodzenia dziecka zgodnie z orzeczeniem sądu.

Czy adopcja zmienia dziedziczenie majątku?

Adopcja radykalnie zmienia zasady dziedziczenia majątku. Przysposobione dziecko uzyskuje takie same prawa spadkowe względem nowych rodziców jak dziecko biologiczne. To oznacza, że z mocy prawa wchodzi do kręgu spadkobierców ustawowych po przysposabiających i ich rodzinie. Jednocześnie przysposobienie pełne i całkowite (najczęściej spotykane w Polsce) powoduje zerwanie więzi prawnych z rodziną naturalną, w tym także w zakresie dziedziczenia.

W praktyce oznacza to, że dziecko adoptowane w trybie pełnym nie dziedziczy już po swoich biologicznych rodzicach ani krewnych pochodzenia, nawet jeśli zachowuje z nimi kontakty osobiste. Wyjątkiem są sytuacje przysposobienia niepełnego, gdzie prawo spadkowe z rodzicami biologicznymi może zostać częściowo zachowane, jednak ta forma adopcji jest stosunkowo rzadka i obecnie praktycznie nieużywana. Kluczowy jest wpis przysposobienia do aktu urodzenia dziecka, który stanowi podstawę zmiany statusu prawnego względem dziedziczenia.

Z punktu widzenia Kodeksu cywilnego adoptowane dziecko, jeśli chodzi o spadek po przysposabiających, traktowane jest identycznie jak potomstwo biologiczne – przysługuje mu prawo do zachowku, dziedziczenia ustawowego i testamentowego. Dotyczy to także uprawnień wobec najbliższych krewnych przysposabiających, np. dziedziczenia po dziadkach adopcyjnych, jeśli tylko znajduje to potwierdzenie w słownym lub pisemnym rozporządzeniu majątkiem. Samo przysposobienie nie działa wstecz – dziecko nie nabywa praw do majątku, który już został odziedziczony przez rodzinę biologiczną przed adopcją.

Typowa adopcja (pełna lub całkowita) sprawia, że dziecko dziedziczy wyłącznie po rodzinie adopcyjnej, tracąc wszelkie prawa spadkowe po rodzinie biologicznej. W wyjątkowych przypadkach przysposobienia niepełnego istnieje możliwość zachowania praw do dziedziczenia po obu rodzinach, ale wymaga to odrębnego postanowienia sądu.

Kiedy adopcja zostaje wpisana do aktu urodzenia dziecka?

Adopcja zostaje wpisana do aktu urodzenia dziecka z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu o przysposobieniu. W praktyce oznacza to, że po zakończeniu postępowania adopcyjnego, sąd przesyła odpis prawomocnego orzeczenia do urzędu stanu cywilnego, gdzie prowadzony jest akt urodzenia dziecka. Urząd ten dokonuje wpisu adopcji w księdze urodzeń oraz wystawia nowy odpis zupełny aktu urodzenia, w którym umieszczane są dane rodziców adopcyjnych.

Nowy akt urodzenia, tzw. akt po przysposobieniu, całkowicie zastępuje dotychczasowy. Oznacza to, że biologiczni rodzice zostają wykreśleni z dokumentu, a ich miejsce zajmują osoby przysposabiające. Data i miejsce urodzenia dziecka pozostają bez zmian, ale całość danych rodzicielskich oraz, ewentualnie, nowe nazwisko dziecka, wynikające z orzeczenia sądu, są aktualizowane w akcie.

Wpisanie adopcji do aktu urodzenia dziecka jest obowiązkowe i następuje „z urzędu”, bez osobnej inicjatywy rodziców adopcyjnych. Jeśli przysposobienie zostało orzeczone za granicą, wpisu dokonuje polski urząd stanu cywilnego po uznaniu orzeczenia przez sąd polski. W praktyce data zmiany w księdze urodzeń to data uprawomocnienia się postanowienia sądu.

Dokumentacja związana z wcześniejszym aktem urodzenia nie jest udostępniana osobom nieuprawnionym, a nowy akt wykorzystywany jest do wszelkich czynności prawnych, np. wyrobienia dokumentów tożsamości. Biologiczni rodzice, po wpisaniu adopcji do aktu, tracą możliwość wglądu do nowego aktu urodzenia dziecka.

W jakich sytuacjach adopcja może zostać unieważniona lub rozwiązana?

Adopcja może zostać unieważniona lub rozwiązana wyłącznie w wyjątkowych przypadkach określonych przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Powodem unieważnienia przysposobienia są przede wszystkim naruszenia istotnych wymogów formalnych przy jego ustanowieniu lub wada oświadczenia woli, która miała wpływ na podjęcie decyzji. Rozwiązanie adopcji – czyli jej zakończenie z mocą na przyszłość – możliwe jest wyłącznie z ważnych powodów, gdy dalsze utrzymywanie stosunku przysposobienia stało się sprzeczne z dobrem dziecka lub porządkiem prawnym.

Do najczęstszych podstaw unieważnienia lub rozwiązania adopcji należą sytuacje, gdy:

• adopcja została uzyskana przez podstęp, przymus, groźbę lub inny środek mający wpływ na swobodę woli przysposabiającego lub osoby przysposabianej (art. 125 §1 KRO),
• w postępowaniu o przysposobienie doszło do pominięcia zgody osoby wymaganej przez prawo (np. rodzica biologicznego, pełnoletniego dziecka),
• wystąpiły poważne i trwałe zakłócenia w relacjach pomiędzy adoptującym a adoptowanym – zwłaszcza gdy zagrożone jest dobro dziecka,
• ujawniono istnienie przeszkód ustawowych, które z mocy prawa wykluczają adopcję (np. spokrewnienie w niedozwolonym stopniu, brak zdolności prawnej przysposabiającego).

Każdą z tych okoliczności musi potwierdzić sąd rodzinny w ramach odrębnego postępowania, które jest wszczynane na wniosek osoby mającej w tym interes prawny. Rozwiązanie przysposobienia nie jest dopuszczalne, gdy mogłoby zagrozić dobru dziecka, w szczególności jeśli sprzeciwia się temu interes społeczny lub sytuacja dziecka – wyjątkiem są sytuacje, gdy dziecko osiągnęło już pełnoletniość i samo wyraża zgodę.

Żadna ze stron nie może żądać rozwiązania adopcji wyłącznie z powodu zmiany uczuć, konfliktów rodzinnych czy problemów wychowawczych, jeśli nie mają one poważnych, trwałych i negatywnych skutków dla dobra adoptowanego dziecka. Postępowanie dotyczące unieważnienia lub rozwiązania adopcji zawsze toczy się przed sądem rejonowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania dziecka lub rodzica adopcyjnego, a skutki prawne rozciągają się również na zmianę wzajemnych stosunków majątkowych oraz osobistych.

Poniżej znajduje się tabela przedstawiająca różnice między unieważnieniem a rozwiązaniem adopcji:

Z powyższej tabeli jasno wynika, że unieważnienie obowiązuje wstecz, podczas gdy rozwiązanie wywołuje skutki tylko na przyszłość. Sąd przy rozstrzyganiu każdej sprawy kieruje się przede wszystkim dobrem dziecka.