Co to jest piecza zastępcza i jakie są jej rodzaje?

Piecza zastępcza to forma opieki nad dziećmi, które z różnych przyczyn nie mogą wychowywać się w swojej rodzinie biologicznej. Obejmuje m.in. rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka oraz placówki opiekuńczo-wychowawcze. Każdy z tych rodzajów pieczy ma swoje zadania i zasady funkcjonowania, odpowiadając na potrzeby dzieci w trudnych sytuacjach życiowych.

Co to jest piecza zastępcza i kiedy znajduje zastosowanie?

Piecza zastępcza to czasowa forma opieki nad dzieckiem, które z różnych przyczyn nie może pozostawać w swojej rodzinie biologicznej. Jest instytucjonalną lub rodzinną ochroną, zapewnianą dzieciom pozbawionym właściwej pieczy rodziców, a jej zasady określa ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. O uruchomieniu pieczy zastępczej decyduje sąd rodzinny, gdy zostaje poważnie naruszone lub zagrożone – w wyniku realnych i udokumentowanych okoliczności – dobro dziecka, takie jak zdrowie, życie albo prawidłowy rozwój, w środowisku domowym.

Najczęstszymi sytuacjami prowadzącymi do zastosowania tej formy opieki są przemoc domowa, alkoholizm, narkomania, porzucenie, skrajne ubóstwo uniemożliwiające sprawowanie prawidłowej opieki, poważne choroby rodziców lub czasowy pobyt opiekunów w zakładzie karnym. Formalnie piecza zastępcza ma charakter fakultatywny, jednak sąd rodzinny zwykle podejmuje decyzję o jej ustanowieniu w przypadku trwałej niemożności zapewnienia dziecku opieki przez rodziców.

Piecza zastępcza to rozwiązanie przejściowe – sprawowana jest do momentu powrotu dziecka do rodziny biologicznej, adopcji albo uzyskania przez nie pełnoletności. Sąd rodzinny, umieszczając dziecko w pieczy zastępczej, koncentruje się przede wszystkim na zabezpieczeniu jego podstawowych potrzeb rozwojowych i emocjonalnych. Przed podjęciem decyzji każdorazowo prowadzone są szczegółowe procedury: badania psychologiczne, rozmowy środowiskowe, analiza dokumentacji rodziny, by uniknąć nieuzasadnionych przypadków zastosowania tej formy opieki.

W 2022 roku pieczą zastępczą w Polsce objęto ok. 72 tys. dzieci, z czego ponad 70% trafiło do pieczy rodzinnej. Statystyki pokazują, że najczęstsze powody skierowania dziecka do pieczy zastępczej to brak zainteresowania lub niezaradność wychowawcza rodziców, natomiast rzadziej występują poważniejsze zaniedbania czy sytuacje interwencyjne. W porównaniu z innymi krajami europejskimi Polska wyróżnia się rosnącym udziałem rodzin zastępczych w stosunku do domów dziecka, co wynika z międzynarodowych rekomendacji w zakresie praw dziecka.

Jakie są główne rodzaje pieczy zastępczej w Polsce?

W Polsce wyróżnia się dwa główne rodzaje pieczy zastępczej: pieczę rodzinną oraz pieczę instytucjonalną. Każdy z tych typów pełni inne funkcje i opiera się na odmiennych formach organizacyjnych, jednak ich wspólnym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa i opieki dzieciom, które nie mogą pozostawać w rodzinie biologicznej.

Rodzinna piecza zastępcza obejmuje przede wszystkim funkcjonowanie rodzin zastępczych (spokrewnionych i niespokrewnionych), a także rodzinnych domów dziecka. W tej formie opieki dzieci mają możliwość dorastania w środowisku zbliżonym do rodzinnego, co sprzyja ich stabilności emocjonalnej i rozwojowi społecznemu. Piecza rodzinna jest preferowana przez ustawodawcę i organy prowadzące postępowania rodzinne, o czym świadczy liczba dzieci umieszczanych przede wszystkim w rodzinach zastępczych – w 2022 roku było to ponad 55 tys. dzieci, czyli ok. 72% wszystkich objętych pieczą zastępczą.

Piecza instytucjonalna to drugi fundamentalny filar systemu. Obejmuje ona placówki opiekuńczo-wychowawcze różnego typu, w tym: domy dziecka, placówki interwencyjne, domy rodzinne oraz regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne. Zgodnie z polskim prawem liczba dzieci w jednej placówce nie powinna przekraczać 14, jednak wyjątkowo – w sytuacjach szczególnych – dopuszcza się podniesienie tego limitu.

W celu uporządkowania informacji, poniżej znajduje się tabela przedstawiająca podstawowe różnice pomiędzy rodzinną a instytucjonalną pieczą zastępczą:

Z powyższej tabeli wynika, że model rodzinny dominuje pod względem liczby dzieci, ale oba rodzaje pieczy są niezbędne dla zapewnienia odpowiedniej pomocy dzieciom pozbawionym opieki. Wybór konkretnej formy uzależniony jest od sytuacji dziecka oraz dostępności odpowiednich rodzin lub placówek.

Na czym polega rodzinna piecza zastępcza i kto może ją sprawować?

Rodzinna piecza zastępcza to czasowa opieka i wychowanie sprawowane nad dzieckiem przez osoby niebędące jego biologicznymi rodzicami. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na mocy orzeczenia sądu i dotyczy dzieci, których rodzice są czasowo lub trwale pozbawieni możliwości sprawowania władzy rodzicielskiej. Rodzinna piecza zastępcza ma zapewnić dziecku codzienne warunki zbliżone do tych, jakie panują w rodzinie oraz gwarantować poczucie bezpieczeństwa i ciągłość edukacji, dostosowując się do jego indywidualnych potrzeb.

Funkcję rodziny zastępczej lub prowadzącego rodzinny dom dziecka mogą pełnić zarówno osoby spokrewnione z dzieckiem (jak dziadkowie czy rodzeństwo), jak również osoby niespokrewnione, które spełniają konkretne wymagania ustawowe. Kandydaci muszą mieć stałe miejsce zamieszkania, pełnię praw cywilnych i obywatelskich, nie mogą być pozbawieni ani ograniczeni w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, a ich stan zdrowia i predyspozycje psychofizyczne muszą pozwalać na opiekę nad dzieckiem. Obowiązkowe jest także ukończenie specjalistycznego szkolenia organizowanego przez powiatowe centra pomocy rodzinie.

W rzeczywistości rodzinna piecza zastępcza przybiera kilka form, m.in. jako rodzina zastępcza spokrewniona, niezawodowa, zawodowa oraz rodzinny dom dziecka. Każda z form różni się zakresem obowiązków i wysokością świadczeń dla opiekunów, co ilustruje poniższa tabela:

Rodzinna piecza zastępcza daje możliwość indywidualnej opieki nad dzieckiem, a w wariancie spokrewnionym pozwala też zachować ważne więzi rodzinne. Proces kwalifikacji oraz nadzór nad rodzinami zastępczymi prowadzi powiatowe centrum pomocy rodzinie, które zapewnia również wsparcie merytoryczne oraz obsługę finansową świadczeń dla opiekunów.

Czym jest instytucjonalna piecza zastępcza i jakie placówki do niej należą?

Instytucjonalna piecza zastępcza to forma opieki nad dzieckiem, która polega na umieszczeniu go w jednej z wyspecjalizowanych placówek opiekuńczo-wychowawczych, gdy nie jest możliwe zapewnienie pieczy rodzinnej. Zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, do takich placówek trafiają przede wszystkim dzieci pozbawione możliwości wychowywania się w rodzinie biologicznej, a także te, dla których nie znaleziono rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka.

Placówki instytucjonalnej pieczy zastępczej różnią się profilem i zakresem wsparcia. Do najważniejszych należą: placówki opiekuńczo-wychowawcze typu socjalizacyjnego, interwencyjnego i rodzinnego oraz regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne i interwencyjno-specjalistyczne o specjalnym zakresie działań. Poszczególne placówki różnią się m.in. liczbą dzieci w grupie, poziomem pomocy specjalistycznej oraz długością pobytu dziecka.

Aby lepiej zobrazować różnice i rodzaje instytucjonalnej pieczy zastępczej, poniżej prezentuję tabelę:

Z tabeli jasno wynika, że liczba dzieci, zakres opieki i specjalizacja decydują o charakterze danej placówki. Każda z nich pełni określoną rolę w systemie wsparcia dzieci pozbawionych rodzinnego wychowania, a wybór odpowiedniej placówki zależy od indywidualnych okoliczności dziecka. Obowiązujące przepisy dokładnie określają standardy sprawowania opieki oraz wymagane kwalifikacje personelu tych placówek.

Jak przebiega proces umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej?

Proces umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej rozpoczyna się od interwencji odpowiednich instytucji, najczęściej Miejskiego lub Powiatowego Ośrodka Pomocy Społecznej. Gdy pojawiają się poważne obawy o bezpieczeństwo, zdrowie lub rozwój dziecka, pracownik socjalny ocenia sytuację rodziny podczas wizyty środowiskowej. Samowolne odebranie dziecka jest dopuszczalne wyłącznie w wyjątkowych okolicznościach zagrożenia życia, na przykład z powodu przemocy, zaniedbań lub uzależnień rodziców – wówczas stosuje się tzw. tryb interwencyjny zgodnie z art. 12a ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, a pracownik natychmiast powiadamia sąd rodzinny.

Głównym organem odpowiedzialnym za decyzję o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej jest sąd rodzinny. Po przyjęciu wniosku od Ośrodka Pomocy Społecznej lub prokuratora, sąd wydaje postanowienie – może ono stanowić zabezpieczenie tymczasowe (na okres postępowania) albo określenie formy i miejsca pieczy zastępczej. Sąd wskazuje również rodzaj pieczy (rodzina zastępcza, placówka) oraz reguluje kontakty dziecka z rodziną biologiczną.

Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej wymaga przeprowadzenia precyzyjnej procedury administracyjno-prawnej, składającej się z kilku następujących etapów:

• Zgłoszenie i interwencja uprawnionego organu (ośrodek pomocy społecznej, policja, prokuratura)
• Ocena sytuacji dziecka przez pracownika socjalnego oraz zebranie dowodów
• Złożenie wniosku do sądu rodzinnego z uzasadnieniem o potrzebie umieszczenia dziecka w pieczy
• Przeprowadzenie postępowania sądowego, często z udziałem biegłych psychologów czy kuratora
• Wydanie orzeczenia i przekazanie dziecka do wskazanej rodziny zastępczej lub placówki

Na każdym etapie sąd rodzinny czuwa nad przebiegiem sprawy i regularnie kontroluje sytuację dziecka, także po jego umieszczeniu w pieczy. Procedura jest przejrzysta dla opiekunów prawnych, którzy mają prawo składać zażalenia na wydane postanowienia. Decyzje sądu są natychmiast wykonalne, co zapewnia szybkie udzielenie dziecku pomocy i ochrony.

Czas trwania procedury zależy od charakteru sprawy. W kryzysowych sytuacjach całość może zakończyć się w ciągu kilku godzin. Przy pełnym postępowaniu sądowym, czas oczekiwania na rozstrzygnięcie wynosi od kilku dni do nawet kilku tygodni, zwłaszcza gdy konieczna jest opinia biegłych. Wszystkie działania podejmowane są z myślą o dobru dziecka jako najważniejszym priorytecie.

Jakie prawa i obowiązki mają opiekunowie w pieczy zastępczej?

Opiekunowie sprawujący pieczę zastępczą nad dzieckiem nabywają określone prawa i obowiązki, które wynikają zarówno z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jak i ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Przede wszystkim przysługuje im prawo do reprezentowania dziecka przed sądami oraz urzędami, podejmowania decyzji w codziennych sprawach życiowych oraz do korzystania ze wsparcia specjalistów – psychologów, pedagogów i pracowników socjalnych. Mają też prawo do otrzymywania świadczeń finansowych na pokrycie kosztów utrzymania dziecka oraz do korzystania z urlopów na warunkach urlopu macierzyńskiego lub wychowawczego.

Do najważniejszych obowiązków opiekunów zalicza się zapewnienie dziecku całodobowej opieki, wychowanie, zaspokajanie jego potrzeb rozwojowych stosownie do wieku, stanu zdrowia i poziomu rozwoju, jak również dbanie o regularną realizację obowiązku szkolnego. Muszą współpracować z sądem, powiatowym centrum pomocy rodzinie, kuratorem oraz innymi instytucjami nadzorującymi sprawowanie pieczy. Obowiązkiem opiekunów jest także umożliwienie dziecku kontaktu z rodziną biologiczną, jeśli takie kontakty nie są zawieszone lub ograniczone decyzją sądu.

W codziennym funkcjonowaniu opiekunowie rodzin zastępczych mają prawo podejmować decyzje dotyczące wyboru lekarza rodzinnego, szczepień ochronnych oraz bieżącej edukacji, jednak nie mogą na przykład zmienić miejsca zamieszkania dziecka czy wyrobić paszportu bez zgody sądu rodzinnego. W przypadku placówek instytucjonalnych, zakres uprawnień i obowiązków opiekunów jest bardziej ograniczony, choć nadal odpowiadają oni za bezpieczeństwo dzieci oraz organizację ich czasu.

Poniżej przedstawiono zestawienie najważniejszych praw i obowiązków opiekunów w rodzinnej i instytucjonalnej pieczy zastępczej:

Ta tabela pokazuje, że chociaż podstawa praw i obowiązków jest podobna, to opiekunowie rodzinni mają szerszy zakres samodzielności niż pracownicy placówek instytucjonalnych. Największe różnice dotyczą decyzyjności, możliwości reprezentacji dziecka oraz form współpracy z instytucjami i rodziną biologiczną.

W jaki sposób zakończyć pobyt dziecka w pieczy zastępczej?

Zakończenie pobytu dziecka w pieczy zastępczej następuje na podstawie decyzji sądu rodzinnego. Najczęściej decyzja taka zapada w sytuacji, gdy ustają powody umieszczenia dziecka w pieczy – na przykład poprawia się sytuacja życiowa w rodzinie biologicznej. Od strony formalnej wniosek o zakończenie pieczy mogą złożyć opiekunowie zastępczy lub rodzice biologiczni, jednak ostateczną decyzję podejmuje sąd, który analizuje opinie pracowników socjalnych oraz zespołu ds. pieczy zastępczej.

W praktyce zakończenie pobytu może mieć różny przebieg. Możliwe scenariusze to powrót dziecka do rodziny biologicznej, przysposobienie, osiągnięcie pełnoletności lub – w wyjątkowych przypadkach – skierowanie do innej formy opieki. Sąd bierze pod uwagę także stan psychofizyczny dziecka i rekomendacje placówek oraz instytucji zaangażowanych w prowadzenie sprawy.

Duże znaczenie w tym procesie ma przygotowanie przez opiekuna placówki lub rodzinę zastępczą szczegółowego sprawozdania dla sądu. Sprawozdanie powinno obejmować ocenę funkcjonowania dziecka, jego postępy, relacje rodzinne i gotowość do samodzielności w nowych warunkach. Sąd może również zlecić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, konsultacji psychologicznej lub innych badań, które pomogą określić stabilność i bezpieczeństwo planowanego środowiska wychowawczego.

Do zakończenia pobytu dziecka w pieczy zastępczej możliwe są formalnie wyłącznie następujące okoliczności:

• powrót dziecka do rodziny biologicznej na mocy decyzji sądu
• przysposobienie (adopcja) przez osobę trzecią
• osiągnięcie przez dziecko pełnoletności (18 lat), z możliwością przedłużenia pobytu do 25. roku życia w przypadku nauki
• zmiana formy pieczy zastępczej lub przeniesienie dziecka do innej placówki na podstawie orzeczenia sądu
• śmierć dziecka

Po każdej z tych sytuacji placówka ma obowiązek przekazać dokumentację związaną z pobytem dziecka odpowiednim organom, a także zapewnić wsparcie dziecku i jego rodzinie podczas procesu adaptacji po zakończeniu pieczy. Cała procedura podlega ścisłemu nadzorowi sądu rodzinnego przy wsparciu powiatowego centrum pomocy rodzinie, które czuwa nad bezpieczeństwem dziecka.