Adopcja a biologiczna rodzina dziecka – czy kontakt jest możliwy?

Dziecko adoptowane nie zawsze musi całkowicie tracić kontakt z biologiczną rodziną. Polskie prawo dopuszcza możliwość utrzymywania relacji, jeśli jest to dla dziecka korzystne. Taki kontakt zależy jednak od wielu czynników i nie zawsze jest łatwy do zrealizowania.

Na czym polega kontakt dziecka adoptowanego z biologiczną rodziną?

Kontakt dziecka adoptowanego z biologiczną rodziną obejmuje wszelkie formy relacji, wymiany informacji lub spotkań pomiędzy dzieckiem a jego krewnymi, które pojawiły się po przysposobieniu. Najczęściej do kontaktów dochodzi pod ścisłą kontrolą ośrodków adopcyjnych lub sądu, a ich zakres i charakter ustalane są indywidualnie. Sposób utrzymywania tych relacji zależy od decyzji osób sprawujących opiekę prawną, wytycznych sądu oraz – w przypadku starszych dzieci – również od ich opinii.

Możliwe formy kontaktu to zarówno bezpośrednie spotkania, jak i korespondencja (tradycyjna lub elektroniczna), przekazywanie zdjęć i informacji o dziecku, a czasami także sporadyczne rozmowy telefoniczne. Najbardziej restrykcyjną opcją jest adopcja zamknięta, w której wszelkie kontakty są wykluczone. Przy adopcji otwartej kontakt może być regularny i określony harmonogramem.

W praktyce kontakty zwykle dotyczą nie dalszej rodziny, ale biologicznych rodziców lub rodzeństwa. Ośrodki adopcyjne zalecają, aby cały proces przebiegał przy udziale specjalistów (pedagoga, psychologa), którzy dbają o bezpieczeństwo emocjonalne dziecka. Istotną, choć mniej oczywistą formą więzi, jest także tzw. kontakt pośredni – przekazywanie przez pracowników ośrodka informacji między stronami, bez konieczności ich osobistego spotkania czy rozmowy. Takie rozwiązanie pozwala dziecku zachować poczucie stabilizacji, a jednocześnie szanuje jego prawo do poznania własnego pochodzenia.

Czy prawo pozwala na utrzymywanie kontaktu z rodziną biologiczną po adopcji?

W polskim prawie adopcyjnym adopcja pełna zasadniczo wyklucza możliwość prawnego utrzymywania kontaktu dziecka z rodziną biologiczną. Po uprawomocnieniu się orzeczenia o adopcji biologiczni rodzice tracą wszelkie prawa i obowiązki wobec dziecka, co oznacza brak podstaw prawnych do żądania kontaktu czy organizacji spotkań. Przepis ten wynika z art. 121 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi, że między dzieckiem a jego dotychczasową rodziną wygasają wszelkie więzi, również dotyczące kontaktów. Wyjątkiem jest adopcja niepełna, w której zachowane są określone więzi z biologiczną rodziną – ta forma jest jednak rzadko stosowana w praktyce (dotyczy mniej niż 1% adopcji w Polsce).

Możliwość utrzymywania kontaktów po adopcji pojawia się jedynie wtedy, gdy sąd opiekuńczy w sentencji wyroku adopcyjnego, na wniosek strony, zawrze odmienny zapis. Sądy mogą dopuścić kontakt dziecka z rodzeństwem lub innymi członkami biologicznej rodziny, jeżeli jest to uzasadnione dobrem dziecka, jednak dzieje się to w wyjątkowych okolicznościach – liczba takich przypadków jest znikoma. W praktyce każda sytuacja jest rozpatrywana indywidualnie, a wyroki z takim zapisem stanowią margines orzecznictwa.

W praktyce decyzja o ewentualnych kontaktach po adopcji często zapada jednak poza regulacjami prawnymi – poprzez nieformalne porozumienia zawierane między rodziną adopcyjną a biologiczną (tzw. adopcja otwarta). Takie kontakty nie mają jednak żadnej podstawy prawnej i są wyłącznie kwestią dobrowolności, nie podlegają sądowej egzekucji i mogą być w każdej chwili przerwane przez rodzinę adopcyjną. Biological family cannot legally enforce such meetings, as adopted child is considered legally as child of adoptive parents only.

Prawo nie nakłada również na ośrodki adopcyjne obowiązku zapewnienia możliwości utrzymywania kontaktu po przysposobieniu. W uzasadnionych przypadkach kontakt z biologiczną rodziną może być kontynuowany także w ramach pieczy zastępczej lub adopcji ze wskazaniem, jednak praktyka uznawania takich rozwiązań jako korzystne dla dziecka została zdecydowanie ograniczona wytycznymi Ministerstwa Sprawiedliwości oraz instytucji opiekuńczych w Polsce.

Dlaczego rodziny adopcyjne decydują się na kontakt lub jego brak?

Rodziny adopcyjne decyzję o kontakcie lub jego braku z rodziną biologiczną dziecka podejmują głównie w oparciu o dobro dziecka oraz przewidywane skutki emocjonalne i prawne. Kluczowa jest tutaj ocena, czy kontakt może wspierać poczucie tożsamości dziecka, czy raczej wywołać niepokój, poczucie odrzucenia lub zagrożenie dla stabilności nowej sytuacji rodzinnej. Część rodziców adopcyjnych wybiera kontakt, licząc na lepsze zrozumienie historii dziecka i zmniejszenie ryzyka pojawienia się trudnych pytań lub fantazji na przyszłość. Inni całkowicie wykluczają relacje z rodziną biologiczną, często obawiając się powrotu dziecka do wcześniejszych traum albo prób ingerencji biologicznych rodziców w proces wychowawczy.

Znaczącym czynnikiem są także wcześniejsze doświadczenia adopcyjnej rodziny z próbami kontaktu: jeśli dotychczasowe interakcje były napięte lub szkodliwe, rodzice zwykle decydują się na zerwanie relacji. Odgrywa tu rolę również wiek dziecka – w przypadku niemowląt kontakt jest rzadko utrzymywany, natomiast starsze dzieci, które pamiętają biologicznych krewnych, często mocniej manifestują potrzebę kontaktów lub — przeciwnie — ich nie chcą. Ostateczną decyzję poprzedzają także konsultacje ze specjalistami, m.in. psychologami i pracownikami ośrodków adopcyjnych, którzy wskazują potencjalne korzyści oraz ryzyka.

Praktyka pokazuje, że na decyzję mają wpływ także czynniki prawne i organizacyjne, takie jak stopień zaniedbania dziecka przed adopcją oraz zapisy zawarte w orzeczeniu sądu rodzicielskiego. Zdarza się, że sąd wprost zakazuje utrzymywania relacji z poprzednią rodziną, co eliminuje możliwość pozostawienia wyboru rodzicom adopcyjnym. W innych przypadkach to sami członkowie rodziny biologicznej nie chcą kontaktu lub tracą go z powodu wyprowadzek, braku danych kontaktowych lub świadomej rezygnacji. Obserwacje krajowych ośrodków adopcyjnych potwierdzają, że nawet w ramach tego samego regionu decyzje bywają bardzo różne i zależą od okoliczności adopcji.

Aby zobrazować, jakimi motywacjami kierują się rodziny adopcyjne przy podejmowaniu tej decyzji, poniżej przedstawiono tabelę najczęściej wskazywanych czynników z podziałem na sytuacje sprzyjające kontaktowi i jego brakowi:

Jak widać, wybór rodziny adopcyjnej zwykle opiera się na analizie wielu zmiennych i wyjątkowo rzadko wynika wyłącznie z osobistych przekonań. W praktyce, decyzja ta podlega rewizji, jeśli zmieniają się okoliczności życia dziecka lub stosunki z rodziną biologiczną.

Jak wygląda kontakt między dzieckiem a biologiczną rodziną w praktyce?

W praktyce kontakt między dzieckiem adoptowanym a jego biologiczną rodziną przyjmuje różne formy, zależnie od wcześniejszych ustaleń, sytuacji prawnej oraz woli obu stron. Najczęściej kontakt przebiega poprzez listy, sporadyczne rozmowy telefoniczne lub przekazywanie informacji za pośrednictwem ośrodka adopcyjnego. Bezpośrednie spotkania dziecka z rodziną biologiczną mają miejsce niezwykle rzadko i odbywają się najczęściej w obecności pracownika instytucji prowadzącej adopcję, szczególnie jeśli inicjowane są w okresie przejściowym tuż po adopcji.

W ostatnich latach ośrodki adopcyjne coraz częściej sugerują tzw. kontakt pośredni, polegający na wymianie anonimowych informacji – zdjęć, listów czy rysunków – przy jednoczesnym zachowaniu tajemnicy danych osobowych. Znaczenie mają tu zasady określone w porozumieniu adopcyjnym oraz regulamin konkretnej placówki. Z perspektywy dziecka, możliwe jest utrzymanie takiego kontaktu pod warunkiem, że nie zagraża to jego dobru ani stabilności emocjonalnej.

W Polsce brak centralnych statystyk określających rodzaj i częstotliwość kontaktu adoptowanych dzieci z biologiczną rodziną. Na podstawie wywiadów oraz danych pochodzących z wybranych ośrodków adopcyjnych, można jednak wskazać orientacyjną skalę i najczęściej stosowane rozwiązania:

Przedstawione dane pokazują, że w Polsce dominującą praktyką pozostaje brak kontaktu dziecka z rodziną biologiczną po adopcji. Formy pośredniego kontaktu stosowane są tam, gdzie sprzyjają temu okoliczności i dobro dziecka, natomiast kontakty bezpośrednie to pojedyncze sytuacje, które są ściśle nadzorowane przez specjalistów.

Jakie są korzyści i zagrożenia wynikające z kontaktu z rodziną biologiczną?

Kontakt dziecka adoptowanego z rodziną biologiczną może przynosić zarówno korzyści emocjonalne, jak i stwarzać konkretne ryzyka psychologiczne czy prawne. Do zalet zalicza się wzmacnianie tożsamości dziecka, ułatwienie zrozumienia własnych korzeni oraz możliwość uzyskania pełniejszej historii zdrowotnej. Dzieci mające możliwość podtrzymywania przynajmniej okazjonalnego kontaktu z rodziną pochodzenia rzadziej doświadczają lęku związanego z poczuciem odrzucenia lub niepełnej przeszłości, co potwierdza raport Polskiego Towarzystwa Psychologicznego z 2022 r. Możliwość zadania pytań biologicznym rodzicom pozwala także uniknąć mitologizowania przeszłości czy tworzenia szkodliwych wyobrażeń.

Z drugiej strony kontakt z rodziną biologiczną może generować niepokój emocjonalny, zwłaszcza jeśli w relacji pojawiają się niestabilność czy konflikt lojalności. Dzieci, które doświadczyły wcześniejszych traum, mogą reagować na spotkania z rodziną pochodzenia retraumatyzacją lub rozbudzeniem dawnych niepokojów. Nadmierne lub zbyt chaotyczne kontakty mogą prowadzić do zachwiania poczucia bezpieczeństwa w rodzinie adopcyjnej. Badania Instytutu Studiów nad Rodziną z 2020 r. wskazują, że aż 36% rodziców adopcyjnych obserwuje nasilenie trudnych emocji u dzieci po powrocie z kontaktu z krewnymi biologicznymi.

Poniżej najważniejsze korzyści oraz zagrożenia wynikające z kontaktu z rodziną biologiczną dziecka adoptowanego:

• lepsze zrozumienie własnej historii i tożsamości
• dostęp do szczegółowych informacji medycznych
• możliwość budowania pozytywnego obrazu siebie
• ryzyko wystąpienia konfliktu lojalnościowego
• zagrożenie destabilizacją emocjonalną
• potencjalny kontakt z osobami niestabilnymi lub zagrażającymi rozwojowi dziecka

Zestawienie tych czynników wymaga każdorazowej analizy sytuacji dziecka oraz odpowiedniego przygotowania zarówno rodziny adopcyjnej, jak i biologicznej. Oceniając potencjalne korzyści i zagrożenia, kluczowe jest oparcie decyzji o indywidualne potrzeby i dobro dziecka.

Poniżej przedstawiono tabelę porównującą wybrane aspekty korzyści i zagrożeń, z podziałem na najczęściej obserwowane skutki kontaktów z rodziną biologiczną:

Jak widać w tabeli, każda sytuacja wymaga indywidualnego podejścia oraz rozważenia potencjalnych zysków i ryzyk związanych z umożliwieniem kontaktu dziecka adoptowanego z rodziną biologiczną.

Kiedy i w jaki sposób można nawiązać kontakt z rodziną biologiczną po adopcji?

Kontakt z rodziną biologiczną po adopcji w Polsce jest możliwy tylko w określonych okolicznościach, a podstawowym warunkiem jest zgoda rodziny adopcyjnej. Do pierwszych prób nawiązania kontaktu może dojść zarówno krótko po adopcji, jak i po wielu latach, najczęściej w okresie dorastania lub osiągnięcia pełnoletności przez dziecko. W praktyce takie inicjatywy wynikają albo z potrzeby poznania swoich korzeni przez dziecko, albo ze strony rodziny biologicznej, która formalnie nie ma prawa samodzielnego inicjowania kontaktu.

Sposoby nawiązania kontaktu są ściśle określone przepisami. Najczęściej pierwszym krokiem jest pośrednictwo ośrodka adopcyjnego, który zapewnia dyskrecję i chroni prywatność obu stron. Możliwe jest przekazywanie listów, zdjęć lub informacji za pośrednictwem tej instytucji. Rzadziej dochodzi do bezpośrednich spotkań, które wymagają wcześniejszej zgody zarówno opiekunów adopcyjnych, jak i odpowiednich służb. W praktyce pojawiają się także kontakty nawiązane przez media społecznościowe, jednak oficjalnie nie są one rekomendowane przez ośrodki zajmujące się adopcją, przede wszystkim ze względu na ryzyko naruszenia anonimowości.

W przypadku adopcji pełnej decyzja o wszelkich formach kontaktu zależy od rodziców adopcyjnych aż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Po uzyskaniu 18 lat osoba adoptowana może samodzielnie podjąć próbę odnalezienia i nawiązania relacji z rodziną biologiczną. Dotyczy to również wnioskowania o udostępnienie akt adopcyjnych lub inicjowania kontaktu przez urzędy stanu cywilnego. Sytuacja może wyglądać inaczej w przypadku adopcji niepełnej lub przysposobienia o charakterze otwartym, które w Polsce są jednak rzadkością.

Najczęściej wykorzystywane drogi podjęcia kontaktu po adopcji to:

• pośrednictwo ośrodka adopcyjnego (przekazywanie korespondencji, organizowanie spotkań)
• składanie wniosku o udostępnienie akt adopcyjnych po osiągnięciu pełnoletności
• wyszukiwanie danych i prób kontaktu przez internet lub media społecznościowe
• korzystanie z pomocy prawnika lub instytucji pozarządowych specjalizujących się w wspieraniu osób adoptowanych

Najbardziej formalną i bezpieczną metodą jest zawsze kontakt poprzez właściwy ośrodek adopcyjny. Niektóre rodziny decydują się jednak na mniej formalne sposoby w momencie, gdy dziecko jest już dorosłe i wyraża taką wolę. Każda próba nawiązania relacji wymaga dużej ostrożności i uwzględnienia dobrostanu wszystkich zaangażowanych stron.