Jakie są mity na temat adopcji? Co nie zgadza się z rzeczywistością?

Adopcja często kojarzy się z trudnymi dziećmi i długimi, niemal niemożliwymi procedurami. Powszechne są też opinie, że adopcje przeprowadzane są tylko dla par małżeńskich lub że adopcyjne dzieci nigdy nie nawiązują więzi z nową rodziną. W rzeczywistości większość tych przekonań nie znajduje potwierdzenia — prawdopodobieństwo udanej adopcji i zbudowania rodziny jest znacznie większe, niż podpowiadają stereotypy.

Jakie są najczęstsze mity na temat adopcji dzieci w Polsce?

Najczęstsze mity na temat adopcji dzieci w Polsce to przede wszystkim przekonania rozbieżne z obowiązującymi przepisami i codzienną praktyką. Wiele osób wciąż uważa, że wyłącznie małżeństwa mogą zostać rodziną adopcyjną lub że osoby samotne są pozbawione szans na przysposobienie dziecka. Według danych Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej nawet 20% adopcji w Polsce przeprowadzają osoby samotne, jeśli spełniają wymogi formalne i uzyskają pozytywną opinię ośrodka adopcyjnego.

Silnie zakorzeniony mit dotyczy także samego procesu adopcyjnego, który często uważany jest za niezmiennie długotrwały i niezwykle trudny do przejścia. W praktyce jego długość zależy od wielu czynników: wieku dziecka, stanu zdrowia czy zgłaszanych wymagań kandydatów na rodziców. Proces ten może trwać od kilku miesięcy do dwóch lat, a adopcja niemowląt bywa finalizowana szybciej niż w przypadku dzieci starszych.

Kolejny mit zakłada, że rodzice biologiczni zyskują prawo do odebrania dziecka rodzinie adopcyjnej nawet po upływie wielu lat. W polskim prawie przysposobienie pełne i całkowite jest nieodwracalne – po orzeczeniu sądu rodzicielstwo biologiczne wygasa, a w aktach urodzenia pojawiają się dane nowych rodziców.

W opinii publicznej powiela się również przeświadczenie, że dzieci adoptowane mają znacznie niższe szanse na rozwój i powodzenie niż ich rówieśnicy wychowywani przez rodziców biologicznych. Badania Instytutu Matki i Dziecka oraz Uniwersytetu Warszawskiego pokazują, że poziom rozwoju społecznego, edukacyjnego i emocjonalnego dzieci adoptowanych nie różni się znacząco, jeśli zapewni się im stabilne środowisko rodzinne.

Poniżej znajduje się tabela ilustrująca najważniejsze mity wraz z faktami, które im przeczą:

Powyższa tabela przedstawia najczęściej pojawiające się mity i odpowiadające im fakty, odnajdujące potwierdzenie w przepisach prawa oraz wynikach badań naukowych. Jasno wynika z niej, że wiele potocznych przekonań dotyczących adopcji w Polsce mija się z rzeczywistością.

Czy adopcja to zawsze długi i skomplikowany proces?

Adopcja dziecka w Polsce bywa postrzegana jako proces zawsze wyjątkowo długi i problematyczny, jednak nie w każdym przypadku obraz ten jest zgodny z rzeczywistością. Faktycznie, czas trwania procedury zależy od wielu czynników: wieku i zdrowia dziecka, oczekiwań kandydatów na rodziców, kompletności dokumentacji oraz dostępności szkoleń. Zgodnie z raportem Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej średni czas oczekiwania na zakończenie procesu adopcyjnego wynosi od 12 do 24 miesięcy, ale w niektórych sytuacjach bywa krótszy lub dłuższy.

W praktyce uproszczenie procedur lub skrócenie terminów bywa możliwe, jeśli kandydaci są otwarci na adopcję starszego dziecka, rodzeństwa lub dziecka z niepełnosprawnością. Największe wydłużenie obserwuje się, gdy poszukiwane są niemowlęta w pełni zdrowe – na takie dzieci czeka najwięcej chętnych. Proces jest również znacznie sprawniej realizowany, kiedy kandydaci rzetelnie przygotowują niezbędne dokumenty i stawiają się na wyznaczonych szkoleniach.

Wbrew obiegowym opiniom, skomplikowany charakter całej procedury nie wynika wyłącznie z wymagań formalnych, ale ma zapewnić bezpieczeństwo i dobro dziecka. Istotną rolę odgrywa ocena predyspozycji kandydatów do sprawowania opieki, co wiąże się z rozmowami kwalifikacyjnymi, wizytami w domu oraz wywiadem środowiskowym. Większość wymogów wynika bezpośrednio z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz wytycznych ośrodków adopcyjnych.

Najczęstsze etapy procedury adopcyjnej, bez względu na długość trwania procesu, obejmują:

• zgłoszenie do ośrodka adopcyjnego i wstępna weryfikacja dokumentów,
• uczestnictwo w szkoleniach i warsztatach przygotowujących do roli rodzica adopcyjnego,
• wywiad środowiskowy oraz spotkania z psychologiem i pedagogiem,
• kwalifikacja do adopcji oraz oczekiwanie na dopasowanie dziecka,
• okres zapoznawczy i rozpoczęcie formalnych procedur sądowych.

Skrupulatność w przestrzeganiu kolejnych etapów procedury ma zapewnić stabilizację i dobre zaplecze dla rozwoju dziecka. Proces bywa postrzegany jako czasochłonny, lecz w wielu przypadkach wynika to z troski o prawidłowy dobór rodziny, a nie tylko z biurokracji czy nieefektywności systemu.

Trzeba mieć na uwadze, że nie istnieje jeden sztywny scenariusz – czas i stopień trudności adopcji uzależniony jest od wielu zdarzeń losowych i postaw osób zaangażowanych. Statystyki pokazują, że ponad 60% procedur zamyka się w ciągu dwóch lat, a najwięcej zależy od otwartości kandydatów na profil dziecka.

Czy adopcji mogą dokonać tylko małżeństwa?

Adopcję w Polsce mogą przeprowadzić zarówno małżeństwa, jak i osoby samotne. Polskie prawo (Kodeks rodzinny i opiekuńczy, art. 114(1)) jednoznacznie na to pozwala, choć w praktyce najczęściej dziecko przysposabiane jest przez małżeństwa. Osoby niepozostające w związku małżeńskim nie są jednak wykluczone – mogą samodzielnie przejść cały proces adopcyjny.

Kryteria oceny kandydatów obejmują kwalifikacje wychowawcze, sytuację osobistą i finansową, warunki mieszkaniowe oraz dojrzałość emocjonalną osoby ubiegającej się o adopcję. Ośrodki adopcyjne analizują każdy przypadek oddzielnie, sprawdzając, czy kandydat zapewni dziecku stabilne środowisko. Formalnie niemożliwa jest wspólna adopcja przez osoby żyjące w konkubinacie – jedynie małżeństwa mogą przysposabiać wspólnie, natomiast osoba samotna przechodzi procedurę jako pojedynczy rodzic.

Poniżej przedstawiam porównanie możliwości adopcyjnych w zależności od formy związku:

Z powyższego zestawienia widać, że osoby samotne także mają możliwość adopcji, choć procedura sprzyja małżeństwom z uwagi na dobro dziecka. Polskie przepisy nie ograniczają adopcji wyłącznie do małżeństw, jednak kandydaci samotni muszą spełnić te same surowe kryteria.

Czy adoptowane dzieci mają „gorszy start” niż biologiczne?

Adoptowane dzieci nie mają z góry „gorszego startu” niż dzieci biologiczne, choć taki pogląd bywa powielany. Badania przeprowadzone m.in. przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie wskazują, że najważniejsze dla rozwoju dziecka jest nie tyle to, czy jest adoptowane, lecz moment oraz warunki pojawienia się w nowej rodzinie. Szybka adopcja po urodzeniu wraz z zapewnieniem stałej opieki i bezpiecznego środowiska daje szansę na osiągnięcie porównywalnych, a nawet wyższych wskaźników rozwoju emocjonalnego i społecznego niż u rówieśników wychowywanych od początku w rodzinie biologicznej.

Część adoptowanych dzieci faktycznie doświadcza trudnych sytuacji – pobytu w rodzinie zastępczej, domach dziecka lub zaniedbań opiekuńczych. Jednak dzięki nowoczesnym narzędziom diagnostycznym oraz rozbudowanym systemom wsparcia (np. pracownicy socjalni, pedagodzy, grupy wsparcia rodziców adopcyjnych) udaje się skutecznie minimalizować skutki tych deficytów. To indywidualne czynniki decydują o rozwoju dziecka, a nie sam fakt adopcji. Porównanie sytuacji wyjściowej dzieci adoptowanych i biologicznych prezentuje poniższa tabela:

Zestawienie pokazuje, że potencjalne trudności startowe u dzieci adoptowanych są przeważnie skutkiem wcześniejszych zaniedbań, a nie samej adopcji. Badania longitudinalne prowadzone w Polsce i Europie Zachodniej dowodzą, iż po kilku latach spędzonych w bezpiecznym otoczeniu różnice w rozwoju zanikają lub stają się pomijalne. Korzystanie przez rodziny adopcyjne z szerokiego wsparcia pozwala szybciej wyrównywać ewentualne opóźnienia w rozwoju dziecka.

Czy rodzice biologiczni mogą odebrać dziecko po adopcji?

Rodzice biologiczni nie mają prawa odebrać dziecka po zakończonej adopcji pełnej. W polskim prawie adopcja pełna oznacza powstawanie trwałego i nieodwracalnego stosunku prawnego między dzieckiem a rodziną adopcyjną – sąd, podejmując decyzję o przysposobieniu, jednocześnie rozwiązuje wszelkie więzi prawne między dzieckiem a jego rodzicami biologicznymi. To sprawia, że po uprawomocnieniu się orzeczenia o adopcji, biologiczni rodzice tracą wszelkie prawa rodzicielskie i nie mogą już skutecznie dochodzić ich przywrócenia.

Wyjątkowe sytuacje, w których mogłoby dojść do unieważnienia adopcji, zdarzają się bardzo rzadko i dotyczą szczególnych przypadków, np. ujawnienia poważnych naruszeń prawa podczas procesu adopcyjnego, takich jak zatajenie informacji o istnieniu żyjącego rodzica lub fałszerstwo dokumentów. Nawet przy stwierdzeniu takich naruszeń sąd decyduje przede wszystkim, co leży w najlepszym interesie dziecka – nie następuje automatyczny powrót do rodziców biologicznych.

W polskim prawie nie przewidziano sytuacji, w której rodzice biologiczni mogliby domagać się „odebrania dziecka” z powodu zmiany decyzji lub żalu po oddaniu dziecka do adopcji. Wszczęcie procesu adopcyjnego wiąże się z wcześniejszym całkowitym lub częściowym pozbawieniem rodziców biologicznych władzy rodzicielskiej oraz wyrażeniem przez nich zgody na adopcję – decyzja sądu staje się wtedy ostateczna.

Popularne przekonanie, że matka biologiczna może „nagle zmienić zdanie” i odzyskać adoptowane dziecko, nie znajduje żadnego oparcia w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ani w orzecznictwie sądów rodzinnych. Adopcja pełna zapewnia dziecku stabilność prawną i życiową – poprzedni opiekunowie nie mają już podstaw do roszczeń.

W jaki sposób przebiega proces adopcji i co mówią o nim fakty?

Proces adopcji w Polsce składa się z kilku jasno wyodrębnionych etapów. Na początku kandydaci składają wniosek do ośrodka adopcyjnego i przechodzą szczegółową weryfikację: przeprowadzane są rozmowy, wywiad środowiskowy, badania psychologiczne, ocenia się motywację oraz realizuje szkolenie kwalifikacyjne. Po uzyskaniu opinii kwalifikacyjnej wydanej przez zespół specjalistów kandydaci są uznani za gotowych do adopcji. Kolejny etap polega na dopasowaniu dziecka do rodziny na podstawie zgromadzonej dokumentacji oraz analizy indywidualnej sytuacji dziecka i kandydatów.

Przyjęcie dziecka do rodziny następuje stopniowo – początkowo przez spotkania w ośrodku, następnie w domu dziecka, a później pod opieką kandydatów, wciąż jednak pod nadzorem pracowników ośrodka. Ostatecznym krokiem jest postanowienie sądu o przysposobieniu, które przyznaje nowe nazwisko i pełne prawa rodzinne. Cały proces – od złożenia wniosku do prawomocnego wyroku sądu – trwa zazwyczaj od 1,5 do 2 lat. Czas zależy od wieku i stanu zdrowia dziecka oraz preferencji kandydatów. Dla dzieci starszych, z rodzeństwem lub problemami zdrowotnymi, oczekiwanie może być krótsze, ponieważ trudniej jest znaleźć dla nich rodzinę.

Dane dotyczące adopcji nie potwierdzają poglądu o jej przypadkowości. Wszystkie etapy prowadzą wykwalifikowani specjaliści z ośrodków adopcyjnych, które działają zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. W Polsce działa ponad 70 autoryzowanych ośrodków publicznych i kilka prywatnych, a w każdym przypadku decyzje podejmowane są indywidualnie. Istotne jest również, że procedura kończy się decyzją sądu rodzinnego, który na każdym etapie bierze pod uwagę przede wszystkim dobro dziecka – z uwzględnieniem opinii biegłych czy informacji od dotychczasowych opiekunów lub pieczy zastępczej.

Poniżej znajduje się podsumowanie najważniejszych uwarunkowań procesu adopcyjnego:

Tabela jasno pokazuje, że cała procedura składa się z wielu etapów i wymaga spełnienia określonych kryteriów na każdym kroku. Przekonania o zupełnej dowolności lub chaosie w adopcji nie znajdują potwierdzenia ani w przepisach, ani w wieloletniej praktyce ośrodków adopcyjnych.

Dlaczego nie warto wierzyć w stereotypy dotyczące adopcji?

Nie warto wierzyć w stereotypy dotyczące adopcji, ponieważ są one sprzeczne z twardymi danymi i najnowszą wiedzą z zakresu psychologii oraz prawa. Przykłady fałszywych przekonań to pogląd, że dzieci adoptowane mają trudności z nawiązywaniem więzi, zawsze borykają się z problemami emocjonalnymi lub że adopcja jest doświadczeniem mniej wartościowym niż wychowanie dziecka biologicznego. Badania Polskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz raporty Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej zaprzeczają tym tezom, dokumentując liczne przykłady prawidłowego rozwoju dzieci adoptowanych.

Stereotypowy obraz adopcji wpływa negatywnie na decyzje społeczne i indywidualne losy dzieci. Utrudnia to podejmowanie decyzji o adopcji nie tylko przez potencjalnych rodziców, ale także przez otoczenie — szkoły, lekarzy czy społeczność lokalną. Efektem jest stygmatyzacja dzieci, która nie znajduje uzasadnienia w faktach – z badań Instytutu Badań Edukacyjnych wynika, że 70% dzieci adoptowanych osiąga wyniki edukacyjne na poziomie równym lub wyższym niż ich rówieśnicy wychowani w rodzinach biologicznych.

Aby pokazać różnice między popularnymi stereotypami a rzeczywistymi danymi naukowymi i urzędowymi, poniżej znajduje się porównanie w tabeli:

Jak widać, stereotypy nie mają oparcia w danych, a ich powielanie wywołuje niepotrzebny lęk i utrudnia dzieciom oraz rodzinom adopcyjnym codzienne funkcjonowanie. Opierając się na faktach zamiast mitów, możemy realnie i życzliwie ocenić adopcję oraz jej efekty.