Co zrobić jeśli adopcja się nie powiedzie? Czy da się ją cofnąć?

Adopcję można cofnąć, ale to skomplikowany proces i wymaga decyzji sądu. Jeśli adopcja nie spełnia oczekiwań albo pojawiły się poważne trudności, warto wiedzieć, jakie są prawne możliwości jej unieważnienia oraz z czym się to wiąże. Sprawdź, co możesz zrobić, gdy adopcja okazuje się nieudana.

Dlaczego adopcja czasem się nie udaje?

Adopcja czasem się nie udaje z powodu rozbieżnych oczekiwań między adoptującymi a dzieckiem, które wynikają z niedostatecznego przygotowania na trudności związane z adaptacją. Statystyki Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej wskazują, że anulowanie adopcji (tzw. „unieważnienie zawartej adopcji”) dotyczy w Polsce ok. 2-3% wszystkich przypadków rocznie. Najczęściej powodem jest brak zbudowania więzi emocjonalnej lub niemożność poradzenia sobie z trudnymi zachowaniami dziecka wywołanymi przez wcześniejsze traumy.

Znaczące bywają także czynniki zdrowotne. Choroby somatyczne lub psychiczne dziecka, ujawniające się po adopcji, to częsta przyczyna kryzysu rodzinnego. Często wskazuje się również na zmiany sytuacji życiowej opiekunów, takie jak rozwód, pogorszenie warunków materialnych albo nagła choroba rodzica. Analizy sądowe z lat 2015-2022 pokazują, że w ponad 60% spraw adopcyjnych zakończonych rozpadem rodziny pojawiały się tego typu przesłanki.

Do najczęściej zgłaszanych przez ośrodki adopcyjne barier, które prowadzą do niepowodzenia adopcji, należą:

• brak wsparcia ze strony rodziny i otoczenia
• ukryte zaburzenia rozwojowe u dziecka
• niezgodność stylów wychowawczych między opiekunami
• trudności w akceptacji historii dziecka – np. adopcja starszych dzieci po doświadczeniach przemocy lub wielokrotnego umieszczenia w rodzinach zastępczych
• zbyt idealistyczne wyobrażenia o przebiegu adopcji

Negatywne doświadczenia jeszcze przed samą adopcją, takie jak przeciągające się procedury urzędowe lub błędna ocena predyspozycji kandydatów na rodziców przez ośrodek, również zwiększają ryzyko nieudanej adopcji. Dane Polskiego Stowarzyszenia Rodzicielstwa Zastępczego wskazują, że ryzyko niepowodzenia rośnie u rodzin adopcyjnych przyjmujących pod opiekę więcej niż jedno dziecko jednocześnie.

Jakie są najczęstsze przyczyny niepowodzenia adopcji?

Niepowodzenie adopcji często wynika z trudności w budowaniu więzi emocjonalnej między rodzicami adopcyjnymi a dzieckiem. Zaburzenia przywiązania, które występują zwłaszcza u dzieci starszych lub doświadczonych ciężką traumą, mogą sprawiać, że relacja mimo wysiłków opiekunów nie kształtuje się tak, jak tego oczekiwano. Problematyka ta została szeroko opisana w badaniach psychologicznych, na przykład w publikacjach Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.

Kolejną istotną kwestią stają się nieadekwatne oczekiwania rodziców adopcyjnych wobec dziecka. Opiekunowie często wyobrażają sobie adopcję w zbyt idealistyczny sposób i nie są przygotowani na trudności wynikające z wcześniejszych doświadczeń dziecka, chorób genetycznych lub niepełnosprawności, które mogą ujawnić się dopiero po zakończeniu procedury adopcyjnej. Istotnym problemem jest również niewystarczające wsparcie po adopcji ze strony instytucji, co potwierdza raport NIK z 2022 roku, wskazujący na brak dostatecznej opieki postadopcyjnej w ponad 35% powiatów.

Wśród czynników wpływających na niepowodzenie należy wymienić również kwestie prawne i formalne. W Polsce około 4–6% postępowań adopcyjnych rocznie kończy się sądowym rozwiązaniem adopcji, głównie na skutek naruszenia dobra dziecka lub ujawnienia istotnych faktów już po jej przeprowadzeniu (m.in. uzależnień, przemocy czy zatajonego stanu zdrowia). Zdarzają się również konflikty lojalnościowe ze strony biologicznej rodziny dziecka, zwłaszcza gdy jej obecność była do tej pory znacząca.

W praktyce najczęściej spotykane przyczyny niepowodzenia adopcji można posegregować według skali ich występowania na podstawie analiz psychologicznych oraz zestawień statystycznych:

Z przedstawionych danych wynika, że czynniki emocjonalne i psychologiczne stanowią najpoważniejszą przeszkodę w utrzymaniu adopcji, choć nie bez znaczenia pozostają również kwestie prawne, zdrowotne czy społeczne. Warto dodać, że poszczególne przyczyny często nakładają się na siebie, co może jeszcze bardziej komplikować przebieg adopcji.

Co zrobić, jeśli adopcja nie spełnia oczekiwań?

Jeśli adopcja nie spełnia oczekiwań, należy jak najszybciej zidentyfikować konkretne trudności i określić zakres problemów – emocjonalnych, wychowawczych lub relacyjnych. W praktyce oznacza to dokumentowanie sytuacji, prowadzenie notatek dotyczących zachowań dziecka oraz reakcji opiekunów. Większość ośrodków adopcyjnych w Polsce wymaga okresowych kontaktów i raportów po adopcji. To właśnie do tych instytucji należy się zgłosić w pierwszej kolejności w przypadku narastających trudności, zgłaszając konkretne problemy. Pracownicy instytucji mają obowiązek zorganizowania wsparcia, na przykład w postaci terapii rodzinnej czy konsultacji psychologicznej.

W momencie gdy rozczarowanie adopcją nabiera wymiaru kryzysowego, warto rozważyć kontakty z wyspecjalizowanymi poradniami oraz organizacjami zajmującymi się wsparciem rodzin adopcyjnych. Pomoc możliwa jest zarówno w formie zajęć indywidualnych, jak i terapii rodzinnych lub grup wsparcia. W większości dużych miast funkcjonują punkty interwencyjne przy ośrodkach wsparcia rodziny, które oferują szybką diagnozę oraz skierowanie do odpowiednich specjalistów. Korzystanie ze wsparcia zewnętrznego nie oznacza rezygnacji z adopcji – jest to standardowa procedura przy trudnościach adaptacyjnych dziecka lub rodziny.

Utrzymujący się brak satysfakcji z adopcji wymaga także przeanalizowania tzw. planu zabezpieczającego. W oparciu o obowiązujące procedury, rodzice-opiekunowie mają możliwość ubiegania się o przydzielenie asystenta rodziny lub kuratora sądowego. Udział takich osób w życiu rodziny jest formalnie nadzorowany przez sąd rodzinny i ośrodek adopcyjny – często wprowadza to do domu element stałego nadzoru oraz wsparcia interwencyjnego.

Dokumentowanie przebiegu trudności, współpraca z ośrodkiem adopcyjnym i podejmowanie działań naprawczych są wymagane nie tylko ze względów praktycznych, ale także formalnych. Te kwestie mają istotne znaczenie podczas ewentualnego rozpatrywania dalszych wniosków związanych z adopcją. Wszelkie działania naprawcze powinny być zaplanowane wielotorowo, zgodnie z wytycznymi ośrodka adopcyjnego i w porozumieniu z sądem rodzinnym.

Czy można cofnąć adopcję i jak wygląda ten proces prawnie?

Adopcję w Polsce można cofnąć wyłącznie poprzez sądowe unieważnienie lub rozwiązanie przysposobienia. Oba te rozwiązania są wyjątkowe i stosowane bardzo rzadko, tylko w sytuacjach uzasadnionych poważnymi okolicznościami. Najczęściej podstawą do cofnięcia adopcji są trwałe i nieodwracalne zaburzenia stosunków rodzinnych między adoptowanym a przysposabiającym, poważne naruszenie obowiązków wobec dziecka lub ujawnienie istotnych okoliczności nieznanych w chwili przysposobienia (np. zatajenie informacji o ciężkiej chorobie psychicznej).

Proces prawny cofnięcia adopcji zaczyna się od złożenia wniosku do sądu rodzinnego przez jedną ze stron – przysposabiającego, przysposobionego, prokuratora lub Rzecznika Praw Dziecka. Sąd bada sprawę bardzo szczegółowo, zasięga opinii biegłych psychologów i kuratora, analizuje relacje rodzinne oraz bierze pod uwagę przede wszystkim dobro dziecka. W praktyce rozwiązanie adopcji orzekane jest jedynie, gdy dalsze funkcjonowanie tej rodziny jest niemożliwe, a utrzymanie prawnych więzi byłoby sprzeczne z interesem dziecka.

Procedura sądowa trwa najczęściej od kilku miesięcy do ponad roku. Obejmuje przesłuchania, opinie biegłych oraz rozmowy z osobami zaangażowanymi w sprawę. Rozwiązanie adopcji jest wykluczone w przypadku małoletnich adoptowanych poniżej 13. roku życia – sąd może wydać takie orzeczenie tylko w wyjątkowo drastycznych okolicznościach, zawsze z uwzględnieniem dobra dziecka. Od orzeczenia sądu przysługuje apelacja.

Cofnięcie adopcji niesie poważne skutki prawne – dziecko traci prawa i obowiązki wobec przysposabiających, w tym prawo do dziedziczenia. W niektórych przypadkach sąd może dopuścić częściowe rozwiązanie przysposobienia, jeśli szczególne okoliczności tego wymagają. Tego rodzaju przypadki są jednak wyjątkowo rzadko spotykane, a z informacji sądów rodzinnych wynika, że co roku w Polsce unieważnianych lub rozwiązywanych jest zaledwie kilkanaście adopcji.

W każdej sprawie dotyczącej cofnięcia adopcji duże znaczenie ma opinia biegłych oraz rzetelna analiza dowodów przez sąd. Sam proces, ze względu na swój charakter, zawsze przebiega bardzo dokładnie i pod nadzorem odpowiednich służb opiekuńczych.

Jakie konsekwencje prawne i emocjonalne niesie za sobą unieważnienie adopcji?

Unieważnienie adopcji jest rzadką, ale wyraźnie uregulowaną instytucją prawną. Prawne skutki to przede wszystkim automatyczna utrata więzi rodzinnych między adoptowanym a przysposabiającymi oraz zerwanie władzy rodzicielskiej. Dziecko przestaje być członkiem rodziny adopcyjnej i wraca prawnie do stanu sprzed adopcji, czyli do swojej poprzedniej tożsamości prawnej. Skreślane są także wzmianki o przysposobieniu z akt stanu cywilnego – powraca poprzednie nazwisko i mogą zostać wznowione wcześniejsze prawa oraz obowiązki alimentacyjne, jeśli przysługują.

Konsekwencje emocjonalne zazwyczaj są równie poważne, choć dużo trudniejsze do przewidzenia. Rozwiązanie adopcji często prowadzi do poczucia odrzucenia, traumy i utraty zaufania, zarówno u dziecka, jak i rodziców adopcyjnych. Szczególnie u dzieci obserwuje się rozpad poczucia bezpieczeństwa oraz regresję w rozwoju emocjonalnym czy społecznym. U dorosłych przysposabiających pojawić się może silne poczucie winy, wstyd, żal lub kryzys tożsamości.

Ze względu na poważne konsekwencje, unieważnienie adopcji odbywa się wyłącznie na drodze sądowej i tylko w wyjątkowych przypadkach, takich jak złamanie prawa lub ujawnienie istotnych okoliczności, które przemilczano w trakcie postępowania adopcyjnego. W praktyce najczęściej prowadzi to do wszczęcia nowego postępowania opiekuńczego, w którym sąd podejmuje decyzję o formie dalszego zabezpieczenia interesów dziecka. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wymagają szczegółowego uzasadnienia oraz obecności biegłych psychologów podczas rozprawy.

Unieważnienie adopcji może nieść długofalowe skutki w rejestrach państwowych oraz statystykach, co rzutuje na system opieki społecznej i możliwość przysposobienia danego dziecka w przyszłości. Sprawa każdego unieważnienia jest rozpatrywana indywidualnie, a orzeczenia sądu niejednokrotnie przyciągają uwagę opinii publicznej, dając precedens na przyszłość.

Gdzie szukać wsparcia i pomocy po nieudanej adopcji?

Najważniejszym źródłem wsparcia po nieudanej adopcji są ośrodki adopcyjne. Każdy ośrodek ma obowiązek zapewnić zarówno indywidualną opiekę psychologiczną, jak i możliwość skorzystania z konsultacji z pracownikiem socjalnym lub pedagogiem. W praktyce oznacza to dostęp do specjalistów znających realia adopcji i doświadczenia osób, które wracają do systemu opieki zastępczej lub mierzą się z unieważnieniem przysposobienia.

Pomocy można szukać również w poradniach zdrowia psychicznego, gdzie dostępne są bezpłatne konsultacje psychologiczne, a także terapia indywidualna i rodzinna refundowana przez NFZ. Osoby, które doświadczyły nieudanej adopcji, mogą potrzebować wsparcia prawnego – w tym zakresie bezpłatną pomoc uzyskać można w punktach nieodpłatnej pomocy prawnej prowadzonych przez powiaty w całej Polsce.

W wielu miastach działają również fundacje i stowarzyszenia, które oferują grupy wsparcia dla rodziców adopcyjnych oraz aktualnych i byłych wychowanków pieczy zastępczej. Takie organizacje organizują także warsztaty oraz udostępniają numery telefonów zaufania, na przykład Fundacja Dziecko i Rodzina, Stowarzyszenie Zastępczego Rodzicielstwa lub Fundacja Przystanek Rodzina.

Przygotowaliśmy zestawienie form wsparcia oraz kontaktów przydatnych osobom, które muszą zmierzyć się z nieudaną adopcją:

• Ośrodki adopcyjne – kontakt osobisty, telefoniczny, poradnictwo psychologiczne i socjalne
• Poradnie zdrowia psychicznego – terapia indywidualna i rodzinna, konsultacje bez skierowania
• Punkty bezpłatnej pomocy prawnej – infolinie, formularze online, stacjonarne dyżury
• Fundacje i stowarzyszenia – grupy wsparcia, pomoc interwencyjna, warsztaty
• Telefony zaufania dla rodziców w kryzysie – Linia wsparcia Rodzic w Kryzysie, Telefon Zaufania Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę

Specjaliści z wymienionych instytucji pomagają zarówno w wyjaśnianiu formalności, jak i w odbudowie stabilności emocjonalnej. Szybkie i rzetelne uzyskanie wsparcia może znacząco zmniejszyć poziom stresu oraz pozwolić na minimalizowanie negatywnych skutków tej trudnej sytuacji dla całej rodziny. W wielu placówkach dostęp do usług odbywa się bez skierowania, a anonimowość i dyskrecja są gwarantowane.